Nadmierny czas przed ekranem u dzieci i młodzieży może zwiększać ryzyko chorób sercowo-metabolicznych

Dzieci i młodzież spędzające zbyt dużo czasu przed ekranami urządzeń elektronicznych mogą być bardziej narażone na rozwój chorób sercowo-metabolicznych, takich jak nadciśnienie tętnicze, podwyższony poziom cholesterolu czy insulinooporność – wynika z nowych badań opublikowanych w Journal of the American Heart Association, recenzowanym czasopiśmie naukowym dostępnym w modelu otwartego dostępu.

Amerykańskie Towarzystwo Kardiologiczne (American Heart Association, AHA) już w swoim oświadczeniu z 2023 roku zwracało uwagę, że „ryzyko sercowo-metaboliczne narasta w coraz młodszym wieku”, a jedynie 29% amerykańskich dzieci i młodzieży w wieku 2–19 lat miało korzystny profil zdrowia metabolicznego (na podstawie danych z National Health and Nutrition Examination Survey z lat 2013–2018).

W analizie obejmującej ponad 1000 uczestników z dwóch duńskich badań wykazano istotny związek pomiędzy czasem spędzanym przed ekranem a wyższym ryzykiem sercowo-metabolicznym u dzieci i nastolatków.

– Ograniczenie czasu spędzanego przed ekranem w dzieciństwie i okresie dojrzewania może chronić przed długoterminowymi konsekwencjami dla serca i metabolizmu – mówi dr David Horner, główny autor badania, pracujący w Copenhagen Prospective Studies on Asthma in Childhood (COPSAC) na Uniwersytecie Kopenhaskim. – Nasze badania pokazują, że ten związek pojawia się bardzo wcześnie i podkreślają znaczenie zrównoważonego rytmu dnia.

Badacze analizowali dane z dwóch kohort: dzieci 10-letnich badanych w 2010 roku oraz 18-latków z roku 2000. Czas ekranowy obejmował oglądanie telewizji, filmów, granie na konsoli, komputerze lub smartfonie oraz korzystanie z tabletów – wyłącznie w czasie wolnym.

W celu oceny ryzyka sercowo-metabolicznego opracowano złożony wskaźnik uwzględniający obwód talii, ciśnienie tętnicze, poziom cholesterolu HDL („dobrego”), trójglicerydów oraz glukozy we krwi. Wynik skorygowano o wiek i płeć uczestników. Wskaźnik 0 oznaczał ryzyko przeciętne dla całej grupy badanej, a wynik 1 – jedno odchylenie standardowe powyżej średniej.

Wyniki wykazały, że każda dodatkowa godzina spędzona przed ekranem podnosiła wartość wskaźnika o 0,08 odchylenia standardowego u 10-latków oraz o 0,13 u 18-latków. – Oznacza to, że dziecko, które spędza trzy godziny więcej dziennie przed ekranem, ma ryzyko wyższe o około ¼ do ½ odchylenia standardowego w porównaniu do rówieśników – wyjaśnia Horner.

– Zmiana ta może wydawać się niewielka, ale przy codziennym czasie ekranowym sięgającym 3, 5, a nawet 6 godzin – co zaobserwowaliśmy u wielu nastolatków – te wartości się kumulują. Przenosząc to na poziom całej populacji, mówimy o istotnym przesunięciu w kierunku wcześniejszego ryzyka sercowo-metabolicznego, które może utrzymywać się w wieku dorosłym – dodaje.

Analiza wykazała również, że długość snu i godzina zasypiania wpływają na siłę związku pomiędzy czasem ekranowym a ryzykiem metabolicznym. Krótszy sen i późniejsze zasypianie wzmacniały negatywny wpływ ekranów. Dzieci i nastolatki śpiące krócej miały istotnie wyższe ryzyko, nawet przy tej samej liczbie godzin przed ekranem.

– U dzieci długość snu nie tylko moderowała tę relację, ale częściowo ją wyjaśniała – około 12% związku pomiędzy czasem ekranowym a ryzykiem metabolicznym było pośredniczone przez krótszy sen – komentuje Horner. – Wyniki sugerują, że brak odpowiedniego snu może nie tylko wzmacniać negatywne skutki ekranów, ale również stanowić jeden z głównych mechanizmów prowadzących do wczesnych zaburzeń metabolicznych.

Zastosowana analiza uczenia maszynowego ujawniła również unikalny profil metaboliczny we krwi, powiązany z czasem ekranowym.

– Odkryliśmy zestaw zmian w metabolitach krwi, coś na kształt „odcisku palca” czasu ekranowego, co potwierdza biologiczny wpływ tego zachowania – dodaje Horner. – W oparciu o te dane oceniliśmy także przewidywane ryzyko sercowo-naczyniowe w dorosłości i zaobserwowaliśmy wyraźny trend już w dzieciństwie oraz istotne powiązanie u młodzieży. To sugeruje, że zmiany metaboliczne związane z czasem ekranowym mogą sygnalizować ryzyko chorób serca w przyszłości.

W opinii badaczy temat nawyków związanych z ekranami powinien stać się integralną częścią konsultacji pediatrycznych – podobnie jak dieta czy aktywność fizyczna. Autorzy wskazują też, że profil metabolomiczny może w przyszłości stanowić obiektywny marker stylu życia i ryzyka zdrowotnego.

Dr Amanda Marma Perak, przewodnicząca Komitetu ds. Prewencji Chorób Sercowo-Naczyniowych u Młodych w AHA (niezaangażowana w badanie), podkreśliła, że punktem wyjścia do zmiany może być sen:

– Jeśli trudno ograniczyć czas przed ekranem, zacznijmy od przesunięcia go na wcześniejsze godziny i dążmy do wcześniejszego pójścia spać oraz dłuższego snu – sugeruje dr Perak, pediatra i specjalistka medycyny prewencyjnej z Northwestern University w Chicago.

Dorośli powinni również dawać przykład – zauważa. – Wszyscy używamy ekranów, ale ważne jest, by pokazać dzieciom, jak robić to w sposób zdrowy i adekwatny do wieku. Jako rodzice możemy modelować zachowania: kiedy odłożyć telefon, jak z niego korzystać, jak nie rozpraszać się podczas innych czynności. Gdy dzieci dorastają, warto wyjaśniać, dlaczego w określonych sytuacjach rezygnujemy z ekranów – np. przy wspólnych posiłkach.

– Nauczmy dzieci, jak radzić sobie z nudą i jak się relaksować bez ekranów. Nuda rodzi kreatywność, więc nie martwmy się, gdy dzieci skarżą się, że się nudzą. Samotność i dyskomfort są częścią życia – to okazje do wspierania dzieci w rozwijaniu zdrowych strategii radzenia sobie bez konieczności sięgania po telefon.

Autorzy badania zaznaczają, że jako analiza obserwacyjna oparta na danych zbieranych prospektywnie, ich wyniki pokazują korelacje, a nie przyczynowość. Czas ekranowy raportowali rodzice uczestników za pomocą kwestionariuszy, co może nie oddawać precyzyjnie rzeczywistego czasu spędzanego przed ekranem.

Dr Horner zasugerował, że przyszłe badania mogłyby sprawdzić, czy ograniczenie korzystania z ekranów w godzinach wieczornych, kiedy światło niebieskie może zaburzać rytm dobowy i utrudniać zasypianie, pomogłoby w redukcji ryzyka sercowo-metabolicznego.

Szczegóły badań i metodologia

Badanie przeprowadzono w ramach dwóch prospektywnych kohort COPSAC w Danii. Wzięły w nim udział pary matka–dziecko. Dane gromadzono podczas planowych wizyt klinicznych od urodzenia do 10. roku życia (grupa z 2010 roku) i do 18. roku życia (grupa z 2000 roku).

Rodzice uczestników wypełniali kwestionariusze dotyczące godzin spędzanych przez dzieci na oglądaniu telewizji, filmów, graniu w gry oraz korzystaniu z urządzeń elektronicznych w celach rozrywkowych.

Sen oceniano za pomocą sensorów przez okres 14 dni.

Źródło: Journal of the American Heart Association, Excessive recreational screen time linked to increased cardiometabolic risk in youth
DOI: https://doi.org/10.1161/JAHA.124.032100